Kadare: S’kam qenë grykës me femrat, e turpshme të flas për emrat që dolën

“Pse refuzova ofertën për President”, Kadare: Ma kërkuan At Zef Pllumi, Berisha e Rama. Jo në natyrën time

Pas bujës së librit me kujtime të bashkëshortes, Helenes, flet shkrimtari Ismail Kadare. Në një intervistë dhënë për gazetarin Blendi Fevziu në emisionin “Opinion”, Kadare flet për “historitë rozë” që e shoqja përshkruan në librin e tij.

Ai hedh poshtë gjithë variantet dhe emrat e femrave që së fundi janë përfolur si ish-të dashurat e tij. Sipas tij, këto janë gjëra të turpshme. Por flet edhe për familje, Gjirokastrën, historinë dhe lidhjen e tij me politikën

Në panairin e këtij viti nuk jeni vetëm, por është edhe bashkëshortja juaj, Helena Kadare, me librin me kujtime “Kohë e Pamjaftueshme”. Përse vendosi ajo të shkruajë kujtimet. Ishte një shtysë e juaja, apo vendim i saj?
I saj padyshim. Ka një kohë shumë të gjatë që i ka filluar kujtimet, 15 vjet.
Ju vetë, keni vendosur të shkruani kujtime?
Jo.
Në momentin që ju tha se donte të shkruante kujtimet, cili ishte reagimi juaj? Ishit dakord, ishit hezitues apo e inkurajuat?
Tani, ka kaluar shumë kohë. Nuk kam qenë hezitues, por as entuziast të thuash, nuk kam qenë, sepse e di që është një gjë shumë e vështirë.
Përse është e vështirë?
Janë të vështira, sidomos kur ka kapërcime epokash, kapërcime mendësish. Vizioni i botës ndryshon. Por jo aq sa tek autori i kujtimeve, sa tek lexuesit. Kur kalon nga një epokë që pati një thyerje dramatike në mes, tek një epokë tjetër, vështirësia dyfishohet.
Ky ka qenë shkaku që ju vetë nuk doni të shkruani kujtime?
Jo. Nuk mendoj se kam ndonjë kërkesë të brendshme si krijues që të shkruaj kujtime. Në këtë libër ka disa që mund të quhen kujtime ose disa tekste të mia. Janë rreth 70 faqe ndoshta. Ia kam bërë dhuratë bashkëshortes. Ndoshta plotësonin një farë tabloje, ku ajo nuk kishte qenë e pranishme.
Ju i lexuat kujtimet përpara se ato të botoheshin?
Pjesë-pjesë po. Por i kam lexuar tërësisht në frëngjisht, sepse ishte më e lehtë të merrja një distancim nga to.
A kishit sugjerime për të hequr apo për të shtuar?
Po, i kam thënë të heqë një pjesë.
Pse ishin delikate, përfshinin miq, të afërm?
Jo delikate, kryesisht pjesë që lidheshin me familjen me fisin dhe m’u duk se ishin mjaft të gjata. Ajo me gjakftohtësi vendosi vetë për versionin në shqip dhe përgjithësisht i hoqi ato.
Znj. Kadare e përshkruan pak çuditshëm familjen tuaj…
Kjo është e vërtetë, por ajo nuk do ta kishte përshkruar çuditshëm, siç thoni ju, në qoftë se nuk do ta kishte pasur këtë liri prej kohësh prej meje. Nuk kam qenë i shquar për të bërë himne për familjen, për njerëzit e mi, siç ndodh zakonisht në Ballkan. Sidomos në Ballkan, çdo njeri kur shkruan, thotë sa fisnik e kisha gjyshin, sa e mirë ishte nëna, sa i mençur babai, a thua se njerëzit s’gabonin kurrë.. Unë kam qenë krejt i lirë. E kam vërtetuar këtë gjë në veprën artistike kryesisht, sepse nuk kam shkruar kujtime. Nuk më vinte zor që në “Kronikë në gur” ka skena groteske, ku përfshihet i gjithë qyteti dhe familja ime bashkë me to, fisi im.
Një nga pjesët interesante të kujtimeve të bashkëshortes suaj është presioni që i bënte familja që të mos martohej me ju. Pse ky mosbesim?
Shumica e familjeve do të kishin këtë mentalitet. Një shkrimtar i ri, një poet i ri, në një farë mënyre quhej një njeri joserioz. Shkrimtar, firifiu, poet.
A ishit ju joserioz?
Nuk kam qenë më shumë joserioz se të tjerët, sa një pjesë e të rinjve. Ishte një joseriozitet pozitiv. Një i ri e ka gjithnjë këtë përmasë joserioziteti.
E kishit problem këtë qëndrim të familjes?
Fare, hiç. Unë e mendoja: ku marrin vesh ata. Në atë kohë, moda ishte që kërkonin dy profesione, inxhinierë dhe mjekë. Dhëndurët e tjerë quheshin joseriozë. Sidomos ne të artit ishim të humbur.
A ishit ju në atë kohë qejfli femrash?
Nuk është e vërtetë. Këtë “nam” mua ma ka nxjerrë një film francez. Që ju e keni nxjerrë të parët në Shqipëri, televizioni “Klan”. Kisha xhiruar një film që do të prishej, në qoftë se nuk do të kthehej në sistemin e sotëm.
Po në mes të femrave jeni në fakt, të bukura?
Ashtu kanë qëlluar. Është jeta e një të riu, e rëndomtë. Nuk ka asgjë të tepruar. Unë sigurisht do të xhiroja, se vajzat i njihja.
A pati një traumë dalja e shqiptarëve dhe shkuarja në Moskë në raport me femrat?
Varet se në çfarë vendi kanë shkuar. Zakonisht, për studentët që shkonin jashtë, misteri kryesor ishte vetë jeta. Ajo që mungonte në Shqipëri. Çdo vend ishte më liberal se Shqipëria. Ti je i huaj, je në një vend shumë më të zhvilluar se Shqipëria.
Ishin vërtetë të gjitha vendet më të zhvilluara se Shqipëria?
Të gjitha vendet komuniste, ishin më të lirshme se Shqipëria. Pa asnjë diskutim.
Edhe jeta erotike, marrëdhëniet mashkull-femër ishin më të çlirëta?
Tepër më e çlirët se në Shqipëri.
Në Shqipëri ishte tabu?
Nuk ishte tabu, por ishte e pazhvilluar, vetë ngushtësia e vendit, ashpërsia e njerëzve që krijohej prej halleve të jetës e zbehte.
Ishin femrat ruse më të disponueshme apo tërhiqeshin më shumë nga të huajt?
Vajzat ruse kanë namin e vajzave për dy gjëra, shumë të bukura përgjithësisht dhe kryesisht ishin shumë të ëmbla dhe shumë femërore.
Edhe mendjehapura?
Pa diskutim edhe të emancipuara. Ishte pjesa më e emancipuar e shoqërisë. Ishin më të çlirëta nga ana psikologjike. Kishin disa vlera të padiskutueshme universale.
A keni qenë një koleksionist femrash në atë kohë?
Jo, nuk është e vërtetë. Unë nuk jam koleksionist. Kjo përshtypje është krijuar nga ky film. Se të japësh 3-4 vajza rresht, duket si koleksion.
Por kur keni qenë në Moskë, keni rënë edhe ju pre?
Po sigurisht që kam rënë. Është psikoza e shokëve. Unë e kam kuptuar që ishte një marrëzi, derisa e shkrova.
Në kujtimet e saj, znj Kadare, përmend disa incidente që ju keni pasur në jetën tuaj bashkëshortore. Nuk janë shumë, diku te 5 faqe. Përse një person duhet të tregojë historitë, uljet dhe ngritjet e jetës bashkëshortore?
Ka disa modele kur shkruhen kujtime të tilla. Një model është ai tradicional, ballkanas. Zakonisht shkruajnë gratë për burrat, kurse burrat për gratë ndodh shumë rrallë. Kjo është universale dhe po vazhdon. Një model është që burri del si model i virtytit, mençurisë, moralitetit etj. Është një model pothuajse i diskretituar, sepse është skematik. Çfarë janë këto familje që jetojnë si në parajsë? Që çdo gjë shkon vaj, ose tregojnë vetëm vuajtje politike. Modeli i kundërt është që burri është një horr i madh, aventurier që i ka dalë emri në 50 gjyqe, 3 divorce etj. Ky ndodh sot dhe po është aq i mjerueshëm sa tjetri, sepse shfrytëzohet skandali për njohje. Është edhe një zgjedhje e mesme që është më e besueshme, realiste dhe tregon atmosferë të vërtetë dhe të besueshme. Nuk ka familje që të mos ketë acarime, dyshime, keqkup
time. Nuk ka të tilla. Disa dihen nga çiftet, disa nuk dihen. Ju më thatë, ka pesë faqe. As 1% nuk ka në këtë libër, faqe të ashtuquajtura rozë.
Gjithsesi, njerëzit nuk janë mësuar me histori të tilla…
Nuk janë dhe histori, se unë nuk di të ketë një histori serioze atje, dramatike. Që unë shkova të jetoj me një grua tjetër, me zor u pajtuam, morëm avokatin apo bëmë skandal.
Ka rrëfime xhelozie të gruas suaj…
Këto janë të padenja për t’u biseduar. Unë të them të drejtën nuk do të kisha dëshirë të flisja për to. Janë qesharake në krahasim me një jetë njerëzore. Si mund të quhet një keqkuptim, a, b apo c, të quhet dramë mes çiftit. Çiftet tona që vriten dhe priten për këto probleme, ç’do t’i quajmë.
Shtypi botoi shumë emra pas publikimit në faqet e para…
Ato ishin përrallat më të marrëzishme që kam lexuar në jetën time. Nga më absurdet. Janë qenie njerëzore, që nuk ekzistojnë në këtë botë. Sepse janë personazhe librash. I marrin personazhet në librat e mi dhe i kthejnë në gra.
Kam përshtypjen se ju nuk keni shkruar shumë për dashurinë?
Kjo është e vërtetë. Dhe kjo tregon se kam qenë shumë i tërhequr nga kjo, i rezervuar. Më është bërë ‘vërejtje’ nga kritika botërore që Kadareja merret pak me këto gjëra. Këto janë marrëzira, nuk është e denjë që ne të dy të flasim për to.
A u befasuat kur i patë?
Hiç fare. Çfarë ishin ato? Asgjë. Pse paskam vallëzuar me një vajzë në ditëlindje. E çfarë pastaj? Një dyshim. Mund t’i hiqte me gërshërë dhe ja ikën.
Po pse nuk i hoqët, apo menduat se ishin të parëndësishme?
Ishin kaq joserioze në një libër, sa që nuk e menduam fare. Ishin gjëra fare normale për një çift. Ishte joserioze të merreshe me to. Unë s’e mendova fare. Botuesi francez tha të ketë diçka, sepse publiku perëndimor nuk di asgjë ç’ndodh në këto familjet shqiptare në komunizëm. Si janë. Na mendojnë se jemi nëpër aksione, duke ulëritur tërë ditën, duke u vrarë, burgosur. Por ka dhe një jetë normale që ata janë të etur ta dinë. Dhe ndoshta kjo ka ndikuar. Ishte shumë tërheqës për ta qëndrimi i familjes së Helenës ndaj meje. Sepse në perëndim kjo është e kapërcyer, u dukej çudi.
Pra kur patë gjithë këto emra…
Gra që nuk ekzistojnë as si emër, as si qenie, që nuk i kam njohur kurrë. Gratë që kam njohur kanë qenë mikesha të familjes, ato emra që dolën është turp të flasësh për to.
A keni qenë ju gjatë jetës suaj një mashkull i interesuar për femrat?
Unë kam qenë një mashkull normal për femrat që më pëlqenin si çdo njeriu tjetër. Natyra ime ka qenë përgjithësisht e rezervuar, e përmbajtur dhe jo grykëse, asnjëherë. Statusi i një shkrimtari të njohur, që e fitova shumë shpejt, të detyron të kesh një sjellje edhe më të përmbajtur.
A keni qenë në jetën tuaj i provokuar nga femrat?
Jo. Unë e di ç’do të thotë një ngacmim femëror. Është shumë e natyrshme. I kam mbushur mendjen vetes se kjo nuk ka pse të më krijojë mua asnjë trysni të brendshme.
Keni pasur frikë gjatë viteve të diktaturës se femrat mund të kenë qenë të futura nga Sigurimi?
Më ka shkuar mendja, sepse ishin histori që qarkullonin. Çdo njeriu i shkonte në mendje.
I ka përdorur regjimi komunist këto metoda?
Duhet t’i ketë përdorur.
A ka pasur gra të rëndësishme në jetën tuaj?
Nuk e kam menduar këtë gjë. Në radhë të parë është gruaja ime sigurisht.
Si ka qenë jeta juaj me Helena Kadarenë?
Ka qenë një jetë përgjithësisht e pasur, harmonioze, aq sa është harmonioze një jetë çifti e gjatë. Mund të ketë pasur acarime si çdo familje. Ne nuk kemi pasur asnjëherë një krizë serioze. Madje, serioze është një fjalë shumë e rëndë. Ne nuk kemi pasur asnjëherë krize.
Madje, është përdorur edhe fjala divorc së fundmi nga shtypi…
Kemi qeshur të dy kur e pamë që u përdor fjala divorc.
A jeni i lumtur sot pas shumë vitesh nga njohja me të?
Sigurisht që jam i lumtur. Ndonëse nisi kështu si e rastësishme, ka qenë shansi im në jetë.
Znj. Kadare thotë se ju keni qenë indiferent ndaj politikës, ose i ftohtë në marrëdhënie me politikanët…
Kjo është një cilësi që buron nga brenda, nga profesioni. Në qoftë se je një krijues serioz, krijon një botë paralele. Do apo s’do krijon një konflikt të heshtur, të mbuluar me strukturat shtetërore. Kështu që do të jesh vetvetiu i ftohtë në këtë. Unë nuk jam kundër politikës.
Ju intereson personalisht politika?
Më intereson aq sa i intereson qytetarit në përgjithësi, aq sa lidhet me fatet e vendit, me të cilat letërsia do apo nuk do lidhet. Por jam kundër modës që politika është e poshtër, prostitutë, që politikanët janë kështu ose ashtu. Është një fatkeqësi në qoftë se politikanët janë kështu apo ashtu. Në fund të fundit, për mua si njeri i qytetëruar, shkrimtar, krijues, politika është një gjë normale. Politika vjen nga fjala police që është qytetari, ndërgjegje qytetare, dihet se në antikitet kur janë vënë rregullat e para të demokracisë, themelet ishin dy institucionet e mëdha që drejtonin qytetin. Ishin demagogët, që ishin politikanët në atë kohë dhe hipokritët që ishin aktorët, quheshin të tillë se luanin. Kjo është burimi dhe nuk ka pse të jesh kundër kësaj. E keqja është se këto janë deformuar.
Është përmendur se ju keni tentuar të hyni në politikë para viteve ’90. A është e vërtetë kjo?
Kjo nuk është fare e vërtetë. Janë fantazi të njerëzve që ngrihen dhe ngrysen me ëndrrën për të pasur pushtet. Dhe ai s’mund ta besojë kurrë që ka njerëz që nuk duan pushtet. Dhe unë nuk jam i vetmi, ka plot të tillë. Mirëpo, ai që jeton me këtë, nuk e beson dot kurrë. Kohët e fundit, ngjallet në mua herë pas here thashethemi se Kadare do të bëhet President. Thotë jo, po aty e ka mendjen. 1000 vjet sikur të jetoj, mua s’do më shkojë mendja kurrë për këtë gjë dhe nuk më ka shkuar kurrë. Jo se jam njeri i jashtëzakonshëm nga ana morale apo etike, por sepse nuk është natyra ime kjo.
A është e vërtetë që Edi Rama jua ka kërkuar disa herë këtë?
Jo, jo, nuk është e vërtetë. Kujtimet e sime shoqeje janë keqinterpretuar. Gjatë një vere, në vitin 2007, kanë marrë njëri pas tjetrit për të ma propozuar këtë gjë, tre njerëz. Kanë qenë Edi Rama me e-mail, meqenëse nuk kishim muhabet bashkë, e quajti jokomode të më drejtohej direkt në telefon. Ju drejtua Helenës, e kishte më lehtë. Pas gjysmë ore, ose 40 minuta, ka marrë Sali Berisha me të njëjtin propozim. Madje, ende sot unë nuk e di a kishte ndonjë konsulencë të përbashkët apo jo. Edi Ramës, iu dha përgjigje nga Helena se nuk ka asnjë shans. Berishës ia dhashë vetë: Do të më kuptoni, nuk është për mua, mos kini shpresë tek kjo gjë, hiqni çdo parashikim. I treti ishte At Zef Pëllumbi në prag të vdekjes. “Biri jem, tha, pranojeni për të mirën e kombit”. Me një zë që unë edhe sot nuk e harroj, se ishte shumë prekëse, që një njeri që ndahej nga kjo botë kishte merak për kombin dhe i dukej se unë mund t’i jepja një zgjidhje. Unë i dhashë një përgjigje, por shumë më të zbutur sigurisht se sa të tjerat, ai me zor merrte frymë. Njerëz që kanë qenë aty tek shtrati i tij kur ai ma bëri këtë telefon, ma pohuan për kënaqësinë time atë interpretim që i
dhashë unë. Këtu u mbyll kjo histori përgjithmonë. Por historia nuk mbyllet në kokat e të tjerëve. Ndaj, përfitoj nga ky rast ta them se është një vendim i prerë dhe i stërprerë.
Ju keni pasur një takim shumë të përfolur me Enver Hoxhën. A mos duket se nga ky takim, ndryshe nga komentet shumë kritike që ju keni bërë, del shumë pozitiv dhe me ngjyra rozë në kujtimet dhe mënyrën si keni rrëfyer?
Ka dy rrëfime, është e vërtetë ajo që kam shkruar unë. Por ju harroni dhe të gjithë harrojnë se ai kujtim është shkruar kur Enver Hoxha ishte gjallë, në ’84-n. Komiteti Qendror i PPSH organizoi një thirrje që njerëzit që kanë takuar Enver Hoxhën të shkruajnë. Pra e detyruar. M’u drejtuan dhe mua që “shoku Kadare ju e keni takuar dhe duhet të lini një përshtypje”, pa asnjë ndërhyrje se si duhet bërë kjo. Unë kam shkruar rreth 10 faqe dhe i dorëzova. Ato janë botuar disa herë dhe janë shkruar në këtë kushtëzim, që ai do t’i lexonte. Unë nuk mund të shkruaja që përpara meje ishte ai, njeriu sundues, prej të cilit varej fati, etj, etj. Kam shkruar në mënyrë kronikale atë që ndodhi. Çfarë bisede bëmë? Unë nuk kam folur në atë takim, ai foli vazhdimisht, ato që ka thënë janë të vërteta, ato që kam thënë unë për ato që tha ai, janë të vërteta.
Jeni përfshirë në komentet në atë që mund të quhet deviacioni seksual i Enver Hoxhës, homoseksualizmin e tij.
Madje, keni pasur edhe një replikë me Arshi Pipën…
Kjo është bazuar e gjitha në moskuptim, keqkuptim apo mashtrim, nuk e di. Unë nuk jam marrë kurrë me këtë gjë. Në këtë gjë më ka futur një replikë me Arshi Pipën. Sepse ai për të më bërë nder, sipas mendjes së tij, që në vitet ‘80 shkroi që Kadare në “Kronikë në gur” ka folur indirekt, tërthorazi, por pothuajse hapur për homoseksualizmin e Enver Hoxhës. Kjo nuk është e vërtetë, as më ka shkuar ndër mend. Libri është botuar pesë herë, si paskam folur, ku është? Nuk më ka shkuar kurrë ndër mend. Thashethemet kanë qarkulluar. Në mendjen time kjo ka qenë gjëja më e parëndësishme, në të gjitha kuptimet. E para është e pavërtetuar dhe kjo nuk i heq apo vendos asgjë personazhit historik. E çfarë ishte, po të ishte? Hiçgjë. Për një mendje të prapambetur do të ishte ndonjë gjë. Unë kurrë nuk jam marrë me këtë, sepse të merresh me këtë gjë, do të thotë që të mos merresh me thelbin e një sundimi. Kjo gjë, jo vetëm që s’i bën dëm, por ka mundësi të krijojë simpati për të në Europën e sotme. Sepse kjo të jep idenë e një njeriu të ndryshëm, që ka guximin t’i kapërcejë tabutë. Ky thashethem nuk është përhapur aq shumë, sepse nuk është marrë me seriozitet, por aq sa është përhapur, njerëzit thonë po mirë paska qenë interesant. Sigurisht për një mentalitet provincial do të thoshin që ou, pa shiko s’e dinim. Unë nuk jam marrë kurrë me këtë. Më duket e padenjë si bisedë, se na tregon vogëlsinë tonë para historisë. Të kujton pak a shumë anekdotat për Skënderbeun, Ismail Qemalin. Pse ky qenka faji i tij?
Në kujtimet e znj. Kadare ka një pjesë ku ju i thoni se “që sot unë nuk do të shkruaj më prozë artistike, letërsi”…
Po, ia kam thënë.
Është e vërtetë që ju nuk do të shkruani më letërsi?
Po, është e vërtetë.
Përse?
Letërsi artistike kam thënë, romane. Unë e kam braktisur njëherë poezinë, në ’97, bëra një përjashtim në vitin 2005. Por letërsi mund të shkruaj, letërsi eseistike për shembull.
Jeni i bindur?
Po, jam i bindur.
Kishte ndonjë shkak?
S’kam dëshirë të shkruaj.
Ka pasur një lloj rihimnizimi të çështjes së Haxhi Qamilit në Shqipëri, që ju e përfshini edhe në librin “Mosmarrëveshja”, që vrasja e Haxhi Qamilit ka qenë një lloj atentati ndaj myslimanizmit shqiptar? Cili është mendimi juaj për këtë?
Ky është një mashtrim i ndyrë. Është jashtëzakonisht përçarës, antishqiptar dhe antikombëtar. Haxhi Qamili asnjëherë nuk ka përfaqësuar edhe në mendjen shqiptare përfaqësuesin e islamizmit, kurrë. Dokumentet për të, apo komentimet në histori nuk kanë qenë kështu. Haxhi Qamili ka qenë një shef bandash proturke, kundër pavarësisë së Shqipërisë proturke, osmane. Nuk ekziston asnjë dokument që ky përfaqëson islamizmin shqiptar. Kur u ndesh në fillim, kur bëri vrasje dhe tortura, i bëri kundër myslimanëve shqiptarë, se në ato zona veproi. Nuk ka ndonjë ndeshje të tillë se ai ngriti flamurin dhe po sulmon të krishterët. Haxhi Qamilin e mbytën shqiptarët myslimanë, e zunë rob, e torturuan madje, një Osman Bali, që shquhet si vrasësi dhe torturuesi i tij. Këtu kombi shqiptar tregoi një nivel jashtëzakonisht të lartë të asaj që ne e quajmë harmoni fetare. Ishin myslimanët që u ndeshën me të, e urryen, e kapën dhe e vranë. Ndaj, të ngrihet kjo çështje është shumë e trishtueshme dhe i rrezikshëm është provokim kombëtar. Shteti shqiptar do të ishte e udhës të nxirrte ligje të përkohshme, në bashkëpunim me lejen ndërkombëtare për një rreptësi të veçantë për 3-4 vjet, për provokim të rëndë kombëtar dhe antikombëtar. I vë zjarrin këtij problemi, të paqenë dhe tërësisht i rrezikshëm.
Para disa kohësh, ministri i Arsimit i Turqisë së sotme kërkoi rishikimin e teksteve shkollore gjatë vizitës zyrtare në Kosovë në favor të një fryme, më pak antiosmane….
Unë jam kundër kësaj gjëje, sepse nuk më duket etike nga ana një shteti që t’i kërkojë një shteti tjetër që të rishikojë programet në favor të tij. Së dyti, ky nuk është favor për të, por favor për një sistem që Turqia vetë e ka përmbysur. Atëherë, zotëri çdo të bësh ti, eksperimente me vende të tjera, të mësosh provincat të bëjnë diçka që ti vetë e ke përmbysur? Është fyerje për historinë shqiptare. Problemi është sundim, apo ka qenë administrim? Ka qenë absolutisht sundim. Kjo është një bisedë e shëmtuar. Një komb ecën përpara se di të mbyllë disa dosje e nuk i hap. Është një dosje e mbyllur. Përse duhet të rihapen vazhdimisht? Ne rihapim dosje dhe këto nuk na lënë të ecim para.
Panairi
Helena Kadare: Ata që kanë folur për emra janë njerëz vulgarë
Të gjitha vetësakrifikimet e një jete të tërë duket sikur u shpërblyen pas asaj tryeze, mes gjithë atyre njerëzve që shtyheshin për të marrë një autograf të saj. “Nuk ka qenë peshë e lehtë të ishe bashkëshortja e Ismailit. Më është dashur të heq dorë nga shumë gjëra, dhe jo vetëm nga letërsia”, thotë Helena Kadare, e cila mbrëmë u ndodh në stendën e shtëpisë botuese “Onufri”, për të shënuar librin e saj me kujtime “Kohë e pamjaftueshme”. Një libër i kthyer në fenomen së fundi, për shkak të “zbardhjes” të gjithë jetës së shkrimtarit të madh Ismail Kadare, ku ajo nuk ka kursyer as tradhtitë e bashkëshortit. Dhe kjo gjë ka shkaktuar debate e hamendësime se kush mund të jenë të dashurat pa emër. Kanë dalë lloj-lloj emrash dhe në një rast, çështja ka përfunduar edhe në Gjykatë. “Media në përgjithësi e ka pasqyruar shumë mirë jehonën e këtij libri, por ka pasur edhe nga ato, ku njerëz vulgarë kanë menduar të bëjnë show me gjëra që nuk ekzistojnë. Të gjitha ato çka janë thënë nuk bazoheshin në asnjë rresht të librit tim, por në një fantazi të një tipi tjetër, për të bërë shfaqje. Ato gjëra janë thënë nga njerëz pa seriozitet. Libri im është serioz dhe ka shumë gjëra, shumë më të rëndësishme se ato që diskutohen në këto media dhe nuk e meritojnë vëmendjen time”, th
a Helena Kadare, në lidhje me atmosferën e krijuar rreth librit të saj. Nëse do kishte bërë mirë të kishte thënë emrat e të dashurave të Ismailit, autorja thotë se “ato nuk kanë qenë të rëndësishme në jetën time. Aq ishte roli i tyre, aq më tepër që ishin para 40 vjetëve”. Ajo e pranon se për të botuar këtë libër kujtimesh ka marrë më parë aprovimin e të shoqit, i cili madje, i ka hequr edhe 100 faqe, që atij i dukeshin “ujëra” apo “budallallëqe”. Ishin marrëdhëniet e saj me shoqet, me fisin, të cilat i ka hequr nga libri, por nuk i ka fshirë. Sa i përket fjalëve që libri mund të jetë shkruar nga vetë Ismaili, ajo qesh dhe thotë se ky është një fat që e ndjek qysh kur ishte 20 vjeçe. “Unë jam si dita me natën me Ismailin. Ku ta gjeja të shkruaja si ai”. Me gjithë sensin kritik të Ismailit, ajo thotë se atij i ka pëlqyer ky libër. “Ai është shumë i kënaqur. E ka aprovuar plotësisht, ndryshe nuk mund ta bëja. Si do mundesha pa pasur aprovimin e tij? Qysh 15 vjet më parë ai më thoshte që: “Nëse do të jesh e besueshme, shkruaji gjërat siç janë, sepse po bëre marifete, në qoftë se fsheh gjëra, lexuesi e kupton menjëherë”. Ndaj, edhe nuk pendohet pse i ka shkruar ato pjesë dhe nuk e mendon që t’i heqë, nëse do ta rishikonte librin. Ka marrë kaq shumë dashuri nga lexuesit dhe kaq shumë mesazhe të bukura, saqë kjo i duket e kotë. “Por as Ismaili s’do të më linte. Më thotë: Ç’janë këto budallallëqe?!”. Thotë se nuk ka mbajtur sekrete, se i ka thënë të gjitha. “Nuk kam lënë asgjë pa thënë, të mirat e të këqijat. Duket e kam zbrazur gjithë shpirtin tim. Nuk kam fshehur gjëra”, thotë Helena, e cila nuk e ndan buzëqeshjen për asnjë moment.
Panorama