Shkruan : Demir KRASNIQI
Kënga popullore është burim dhe frymëzim i shpirtit krijues të vet popullit . Ajo lind në momente të caktuara nga individ të talentuar dhe të prirë për të thurë vargje poetike, për të krijuar melodi të reja aty për aty dhe për t’i interpretuar ato para një mase të caktuar publike, qoftë në ndeja të rastit , në ahengje të ndryshme, dolli , solemnitete të ndryshme , fejesa , martesa …etj.
Fillimisht , kënga popullore lind si produkt krijues i një individi , e cila menjëherë merr rrugën e saj të kultivimit dhe përhapjes prej një lagje në një lagje , prej një fshati në një fshat , prej një qyteti në një qytet, prej një krahine në një krahinë deri sa t’i arrijë të gjitha masat gjithëpopullore dhe gjithëkombëtare .
Me rastin e rrugëtimit të saj nëpër vende e krahina të ndryshme , ajo shumë herë pëson ndryshme melodike , ritmike dhe gjuhësore, nga se secila krahinë do ta adaptojë atë dhe do ta përshtatë sipas traditave dhe dialekteve të veta lokale gjuhësore . Kështu që , duke udhëtuar kënga shumë shpejtë do të harrohet krijuesi dhe interpretuesi i saj fillestar, apo siç e quajmë ne – autori dhe tani kjo këngë do të bëhet pronë e shenjtë e popullit për të marrë pastaj epitetin “Këngë popullore”.
Folklori burimor muzikor shqiptar është aq i pasur , sa ndoshta të pakta janë ato vende në botë që posedojnë një pasuri kaq të begatshme dhe kaq të gjithmbarshme shpirtërore e kulturore . Mu për këtë pasuri kaq të madhe , këngët tona popullore ndahen në disa cikle dhe zhanre të ndryshme, të cilat dukshëm dallojnë njëra me tjetrën .
Karakteristikë e veçantë në krijimtarinë tonë popullore, sidomos tek kënga popullore është fakti se ajo lind krahas me lindjen e njeriut, zhvillohet dhe rritet krahas me proceset zhvillimore të jetës së njeriut dhe vdes krahas vdekjeve natyrale të njeriut .
Pra, kënga popullore në mënyrën më besnike e përcjell njeriun gjatë tërë jetës së tij , që nga lindja e deri në vdekje . Në këngët tona popullore , nuk ka shpëtuar as një pjesë e jetës së njeriut, rritja , puna, sukseset, gëzimet, vuajtjet , hidhërimet, luftërat, kurbeti, sëmundjet , vdekjet, vajtimet…pa u përfshi në mënyrën më besnike përmes melodisë, vargjeve dhe këndimit të tyre .
Përmes këtij studimi modest , do të përpiqem që në mënyrë kronologjike , me shembuj konkret , t’a jap një pasqyrë të këngëve , për ta dëshmuar dhe argumentuar gjithë atë që u tha më lartë .
- Këngët e lindjes
Këngët e lindjes , pa dyshim , shënojnë gëzimin më të madh familjarë me rastin e lindjes së fëmijëve të tyre . Me lindjen e fëmijës , shtohet familja , shtohet gëzimi, dashuria , trashëgimia familjare , por mbi të gjitha , shtohet krahu i punës , krahu i mbrojtjes familjare , deri tek krahu i mbrojtjes së Atdheut .
Karakteristikë e veçantë tek këngët e lindjes , në mentalitetin popullor shqiptar është lindja e fëmijëve të gjinisë mashkullore , për të cilët edhe këndohet shumë. Por, fatkeqësisht , kurrë nuk na ka rënë që ta dëgjojmë as edhe një këngë të vetme popullore përmes të cilës iu këndohet lindjeve të gjinisë femërore ?!
Nga fondi aq i pasur i këngëve popullore të lindjes , kësaj radhe zgjodhëm vetëm njërën prej tyre, e cila në mënyrën më autentike pasqyron gëzimin dhe aspiratat familjare me rastin e lindjes së djalit të tyre :
M’ lindi djalë sa fort u gëzova
Fryni era , fryni Kumanova –
M’ lindi djali , o, sa fort u gëzova !
Fryni era , era e Karadakut –
M’ lindi djali – shtylla e konakut !
Fryni era , era e Prishtinës –
M’ lindi djali – shtylla e shtëpijes !
Fryni era , era e Gjilanit –
M’ lindi djali – krahu i vatanit !
Fryni era , era e Tiranës –
M’ lindi djali – drita e syve t’ nanës !
Fryni era , era e Moravës –
M’ lindi djali – trashëgues i babës !
Fryni era , kjo era e Shkodrës –
M’ lindi vëllau – drita e syve t’ motrës !
Fryni era e malit dhe e fushës –
M’ lindi djali – trashëgues i nuses .
- Këngët e djepit – ninullat
Menjëherë pas ciklit të këngëve të lindjes , në kronologjinë e jetës së njeriut , do të na paraqiten këngët e djepit , apo ninullat , si quhen ndryshe .Ato lindin , krijohen dhe këndohen aty për aty , nga nëna e fëmijës e cila duke e përkundur djepin me fëmijën e vet, shprehë gëzimin e pakufishëm dhe këndon bashkë me ritmin e djepit dhe nganjëherë edhe e shoqëruar nga vaji i fëmijës, për derisa nuk e zënë gjumi .
Përveç nënës , e cila në të shumtën e rasteve i thurë ninulla fëmijës së vet, jo rrallë , këngët e këtilla i thurin edhe gjyshet dhe motrat e tyre, në rastet kur ato do t’ i përkundin djepat .
Ndonëse , edhe këngë të djepit , apo ninulla kemi me numër shumë të madh në fondin e krijimtarisë sonë popullore , kësaj radhe po e shkëpusim vetëm njërën prej tyre, sa për ta ilustruar këtë formë të krijimtarisë popullore :
Nina – nana n’ djep të drunit ,
Ti m’u bafsh plak i katunit !
Nina – nana , more bir ,
Flejë se gjumi të banë mirë !
- Këngët parashkollore – numëroret
Që nga fillimi i hapërimeve të para të fëmijëve dhe përpjekjeve për të folur e komunikua me njëri – tjetrin , ata menjëherë bëjnë përpjekje edhe për të krijuar e kënduar diçka për argëtimin dhe lojërat e tyre fillestare .
Ndonëse , zhvillimi i të folurit tek fëmijët shkon paksa me vonesë dhe me vështirësi , ata nuk mund të kuptohen lehtë në formulimin e fjalëve dhe shprehjeve të tyre . Për këtë dukuri , një fjalë e vjetër popullore thotë :”Fëmijët deri sa të përsosin të folmen e tyre , i përdorin fjalët e të gjitha gjuhëve të botës!”
Kështu që , fëmijët gjatë përpjekjeve të tyre për të folur e luajtur me moshatarët e tyre, jo rrallë , mundohen që nga imagjinata e tyre të thurin këngë dhe t’i këndojnë ato së bashku, duke bërë gara se cili prej tyre do të di më shumë këngë !
Krahas instiktit të zhvillimit të memories , këndimit dhe ritmit, ata zhvillojnë edhe ndjenjat e numërimit , përmes këtyre “këngëve”, të cilat ndryshe quhen numërore .
Për të ilustruar konkretisht këtë gjini të krijimtarisë popullore, po ju sjellim disa shembuj të vockël , sa për të parë se si tingëllojnë ato dhe çfarë shprehjesh përdorën në gjuhën e tyre :
En, den , stika ,
Kova , llava , stika ,
Kova , llava , istik , tak ,
En, den , stik !
Eni, meni, dudumeni ,
Karafili , Mustafili ,
Iq , biq, Krasniq ,
Qita merre, qita hiq !
Autobusi me dy drita ,
Shkon e ndalet te stanica !
Hop nji, hop dy –
Kilen e ki ti !
Pas këtyre numëroreve , fëmijët do ta përsosin pak më shumë të folurit e tyre dhe ata tani gjatë lojërave të tyre , do të thurin këngë rreth dashurisë së tyre ndaj lojërave me të cilat do të argëtohen dhe njëkohësisht , do të shprehin edhe dashurinë ndaj dajallarëve , pritjes së tyre dhe muhabeteve të tyre , në rastet kur fëmijët (nipat dhe mbesat) e tyre do të shkojnë mysafirë .
Njëra ndër lojërat më të preferuara të fëmijëve nëpër ambientet fshatare , pa dyshim se ishte mënyra e luhatjeve , të cilat quheshin luhaça dhe duke u luhatur , ata këndonin këngën :
Hul hulaja
Hul , hulaja ,
Shkojmë te daja .
Na banë daja muhabet ,
Pite e pulë neve na qet .
Bujmë dy net
E vijmë apet .
- Këngët shkollore
Gëzimi më i madh për fëmijët dhe prindërit e tyre, pa dyshim , është dita kur ata do të nisen për në shkollë . Që nga ditët e para të uljes së tyre në bankat shkollore , do të lindin dhe këndohen këngë të reja , që i kushtohen dashurisë ndaj shkollës, dashurisë ndaj librit, dashurisë ndaj mësuesit , dashurisë ndaj diturisë e kështu me radhë .
Këngët shkollore vijnë nga dy burime krijimtarie . Grupin e parë të këtyre këngëve fëmijët do t’i mësojnë nga mësuesit e tyre , kurse grupin e dytë të këngëve shkollore do t’i krijojnë dhe këndojnë vetë fëmijët .
Se sa e madhe është dëshira e fëmijëve për shkollim e dituri , më së miri flet kënga në vazhdim, që është krijuar e kënduar nga vetë nxënësit entuziastë dhe të talentuar :
Sa ka lule në fletore
Sa ka lule në fletore –
Djem e vajza n’ shkollë fillore !
Shkojnë në shkollë për dituri ,
Oj Prishtinë, qytet i ri !
Sa ka lule nëpër male –
Djem e vajza n’ shkollë Normale !
Shkojnë në shkollë për dituri ,
Oj Prishtinë , qytet i ri !
Sa ka lule në livadhe –
Djem e vajza në gjimnaze !
Shkojnë në shkollë për dituri ,
Oj Prishtinë qytet i ri !
Sa ka lule në saksi –
Djem e vajza në mjekësi !
Shkojnë në shkollë për dituri ,
Oj Prishtinë, qytet i ri !
Sa ka lule në qytet –
Djem e vajza n’ fakultet !
Shkojnë në shkollë për dituri ,
Oj Prishtinë , qytet i ri !
Dita më e shënuar dhe kurorëzimi i të gjitha të arriturave dhe sukseseve të nxënësve gjatë shkollimit të tyre , pa dyshim se është mbarimi i shkollimit të tyre dhe festa e madhe që quhet “Mbrëmja e maturës”.
Lidhur me këtë festë , janë thurë e kënduar numër i madh i këngëve popullore , njërën prej të cilave po ua sjellim në vazhdim :
Mbrëmja e maturës
Në bankat e shkollës
Katër vjet kaluan .
Shumë kujtime t’ zemrës –
Koha kurrë s’i shuan !
Janë kujtimet e rinisë –
N’ kalendar të jetës sonë .
Janë bazat e diturisë –
Anë e mbanë Atdheut tonë .
U afrua mbrëmja
E kësaj ndarjes sonë ,
N’ shkollë e lamë ditarin –
Kujtim për gjithmonë .
Lamtumirë , o arsimtarë ,
Që na i falët dritë e jetë !
Lamtumirë, o kujdestar –
Pedagogu i vërtetë !
Erdhi dita e mburrjes –
Për të diplomuar .
Mbrëmjen e maturës
Kem për ta festuar !
Arsimtarë e arsimtare –
S’ bashku jemi në këtë natë,
Këndojmë këngë e hedhim valle –
Lamtumirë, moj gjeneratë !
- Këngët e rinisë
Krahas këngëve shkollore , në fazat kur fëmijët fillojnë të rriten dhe të kalojnë në rangun e rinisë së tyre , atëherë me të madhe fillojnë që të këndojnë e krijojnë këngë me tematikë nga jeta e tyre rinore .
Rinia e talentuar , me dashuri e afsh shpirtëror do të këndojë edhe këngë burimore popullore që i kushtohen jetës rinore, por me kënaqësi do t’i këndojnë edhe këngët artistike të krijuesve tanë , siç është rasti me poezinë e Migjenit me titull:”Kanga e rinisë”, mbi vargjet e të cilit u kompozua edhe melodia e bukur dhe ajo është këndua dhe këndohet me shumë dashuri edhe në ditët e sotme :
Kanga e rinisë
Rini thueja kangës ma të bukur që di ,
Thueja kangës sate që të vlon në gji .
Nxirre gëzimin tand që të shpërthen me vrull
Mos e freno kangën le të marri udhë .
Refreni:
Thueja kangës , rini ,
Kangës gëzimplote ,
Qeshu rini , qeshu –
Bota asht e jote .
Thueja kangës rini, pashë sytë e tu ,
Të rroki , të puthi kanga , t’ nxis me dashunu .
Me zjarm tand rini dhe t’ na mbysi dallga ,
Prej ndjenjash t’shkumbzueme qi turbullon kanga .
Refreni:
Thueja kangës , rini …etj.
Rini thueja kangës dhe qeshu si fëmi
Kumbimi i zanit t’ përplaset për qiell
Dhe të kthej prapë te na se yjtë ta kanë zili
E na të duem fort si duem nji diell .
Refreni:
Thueja kangës , rini …etj.
- Këngët e dashurisë
Gjatë fazës së përfundimit të shkollimit dhe krahas moshës së rinisë , do të lindin preokupimet me dashurinë . Të rinjtë tani do të fillojnë që të dashurohen dhe të vuajnë për dashurinë , me ç’ rast do të fillojnë me të madhe që të krijojnë dhe të këndojnë këngë me tematika të ndryshme që i kushtohen dashurisë .
Folklori ynë muzikor është shumë i begatshëm me këngët e dashurisë , të cilat ndahen në dy grupe :
1. Grupi i këngëve të dashurisë me motive qytetare dhe
2. Grupi i këngëve të dashurisë me motive fshatare .
Grupi i këngëve të dashurisë me motive qytetare përbëhet prej vargjeve më poetike, me melodi dhe ritme shumë të zhvilluara dhe këndimi i tyre bëhet me shoqërime të instrumenteve të fabrikuara .
Grupi i këngëve të dashurisë me motive fshatare përbëhet me vargje pak sa më të thjeshta, me melodi dhe ritme më pak të zhvilluara dhe me shoqërime instrumentale nga veglat e përpunuara popullore .
Nga zhanri i këngëve të dashurisë , po ua sjellim një këngë me motive të dashurisë qytetare , e cila mbanë titullin :
Dashunija kjoftë mallkue
Dashunija kjoftë mallkue ,
Që s’ më len aspak rahat;
Ty, moj lule pa t’i shkrue
S’ pakut dy – tri fjalë !
Oh!
Nuri yt , s’ më la dërman , aman ,
T’ kisha krah , unë i mjeri ,
T’ bie n’ prehnin tand !
Ty , moj lule , njiherë t’ zgjodha ,
E në zemër të mbajë n’ dry ;
Ndonëse larg prej teje ndodha –
Mendjen e kam n’ ty !
Oh,
T’ shkretën zemër ç’ ma ke therë, aman !
Drue po vdes , unë i mjeri –
Pa të marrun erë !
Sytë prej lotëve m’ rrinë pa terun ,
Lodja ime , n’ ty pikoftë ,
T’ fshamit e kësaj zemrës therun ,
Kurrë hallall mos t’ koftë !
Oh!
N’ andërr m’ vjen e më trazon , aman ,
Zemrën teme t’ ngratën ,
N’ vaj përherë ma çon !
- Këngët e fejesës
Pas dashuriçkave të ndryshme dhe moshës rinore , tani do të vjen faza e moshës kur të rinjtë duhet të vendosin përfundimisht për fatin e jetës së tyre dhe duhet të përcaktohen se me kënd do të lidhin martesën , por që paraprakisht ata do të shpallin fejesën e tyre .
Lidhur me aktin e fejesave në mesin e të rinjve , janë thurë e këndua shumë e shumë këngë të ndryshme , si nëpër ambientet fshatare , ashtu edhe në ato qytetare .
Njëra prej këngëve më karakteristike që trajton peshën e aktit të fejesës dhe ndërrimit të unazave në mes të dy të rinjve të fejuar , pa dyshim është kënga me titull:
Unaza e fejesës
Unaza e t’ fejuarës
Kur më ra në dorë;
Unë i thosha vetit –
Oh , sa qenka zor !
Bashkohen dy zemra
N’ vitet ma të mira ;
Urime e dashur –
Na u plotësu’ dëshira !
Deri sa t’ bashkohemi –
Për ty do t’ mendoj ;
Çerdhe dashurie
Me ty do t’ ndërtoj !
Anë e mbanë familja
Na e urojnë fejesën ,
Pa durim po presin –
Kur e kem martesën ?!
- Këngët e martesës
Pas shpalljes së aktit të fejesës në mesin e dy të rinjve , atëherë menjëherë do të fillojnë përgatitjet për dasmën e martesës së tyre . Ceremonia e dasmës së martesës shënon fillimin e një jete të re në mes dy të rinjve , akt ky që përcillet me gëzimet dhe përgatitjet më të mëdha familjare , ku do të marrin pjesë i tërë farefisi, miqësia dhe shoqëria e gjerë.
Për ceremoninë e aktit të dasmës së martesës , gjithashtu janë thurë e këndua numër shumë i madh i këngëve popullore , qoftë nga krijuesit anonim popullor, qoftë edhe nga krijuesit artistik .
Nga cikli aq i pasur i këngëve popullore të këtij cikli, për këtë shënim zgjodhëm
këngën artistike të kompozuar nga Gazmend Zajmi , me titull:
Martesa e lumtur
Qysh n’ vegjëli ne u deshëm ,
Njeri – tjetrin përqafuam ;
Zemrat tona kurrë pa ia nda
Për herë njëra – tjetrën e kërkuan !
Refreni:
Martesa jonë është e lumtur –
Kurorëzim i dashurisë ;
O, zemër , këndo pa pushua
Këngët ma t’ bukura t’ lumturisë !
Si ëndërr ma të shtrenjtë ,
Ditën e sotme ne dëshiruam ;
Zemrat tona kurrë pa ia nda –
Përherë njëra – tjetrën e kërkuan !
Refreni:
Martesa jonë është e lumtur …etj.
Ditë ma e bardhë e ndritshme
Sot për neve po agon ;
Gjithë natyra po këndon
Ma të bukurën këngë të zemrës sonë !
Refreni:
Martesa jonë është e lumtur …etj.
- Këngët e ushtrisë
Pas të gjitha fazave të rritjes , shkollimit , rinisë, fejesave dhe martesave , radha i vinte shkuarjes së djemurisë shqiptare në shërbimet ushtarake .
Thirrjeve të pushteteve për t’i marrë djemurinë shqiptare në shërbimet ushtarake nuk iu gëzohej askush, duke filluar nga prindërit e djemve , motrat , vëllezërit , nuset dhe i gjithë rrethi familjarë e miqësor , nga se ato regjime për shqiptarët ishin të huajat , okupatore dhe armiqësore . Pos këtyre , në ato shërbime djemuria shqiptare rrinte me vite të tëra, i kaplonte sëmundja , i rrëmbente lufta dhe shumica prej tyre nuk i ktheheshin ma kurrë familjeve të veta .
Në ceremonitë e përcjelljeve të djemve shqiptarë për të shërbyer nëpër ushtritë e huaja , pos familjes së djalit, merrnin pjesë edhe gjithë rrethi familjarë, miqësor e shoqërorë .
Djemtë shqiptarë përcilleshin për në ushtri me vaj e lot të madh për fytyre , sidomos të nënës, motrave dhe vëllezërve të tij .
Në fondin e krijimtarisë sonë folklorike , kanë zënë vend një numër shumë i madh i këngëve të ushtrisë, nizamëve dhe shërbimeve tjera ndaj regjimeve të huaja, njërën prej të cilave e zgjodhëm si ilustrim për këtë studim :
Tramafil tymin e zi
Tramafil tymin e zi –e ,
Qysh na i more djemtë e ri – e ?
Tramafil tymin e bardh –e ,
Qysh na i more djemtë ushtar – e ?
Në të marrtë malli i nanës –
Banë manovra n’ dritë të hanës !
Në të marrtë malli i babës –
Banë manovra n’ gjysë të natës !
Në të marrtë malli për motër –
Banë manovra nëpër kodër !
- Këngët e punës
Pas tejkalimit të moshave fëmijërore, shkollore, rinore , fejesave , martesave , shërbimit ushtarak… tani vjen mosha e pjekurisë, kur njeriu duhet t’i rreket punës me qëllim që t’iu krijojë kushte për jetesë fëmijëve dhe familjes së tij .
Procesi i punës së njeriut , është shoqëruar hap pas hapi edhe përmes këngës popullore, apo krijimtarisë gojore . Varësisht se çfarë pune do të punonte njeriu , ajo do të kurorëzohej me vargjet dhe melodinë e këngës përkatëse .
Ajo që është më interesante të ceket në ciklin e këngëve të punës , është fakti se në asnjë mënyrë nuk është përbuzur , as nënçmuar puna , por ndaj saj është treguar gjithmonë respekt dhe dashuri shpirtërore .
Këngët e punës fillojnë që nga jeta baritore e çobanëve dhe çobaneshave , të cilët me mburrje e krenari ju këndonin deleve , lopëve , dhive , kuajve , pulave …etj.
Pastaj radhiten këngët që iu këndojnë punëve të bujqësisë, mbjelljeve , korrjeve, shirjeve , kositjeve , kopshteve , pemëve , perimeve …etj.
Në mesin e mijëra këngëve të punës , ne e zgjodhëm njërën prej tyre , e cila i kushtohet mbjelljeve të misrit, me titull:
Unë ngas qetë e ti hudh farë
Unë ngas qetë e ti hudh far-e ,
Moj gocë brezjane ,
Ne të mbjellim misër t’ bardh-e ,
Moj gocë brezjane !
Na thonë shoqet – puna e mbar-e ,
Moj gocë brezjane !
E ta korrim të dy bashk-e ,
Moj gocë brezjane !
E ta hedhim palë e pal –e ,
Moj gocë brezjane !
E ta shtimë në hambar-e ,
Moj gocë brezjane !
E ta hamë me faqe t’ bardh-e ,
Moj gocë brezjane !
- Këngët e kurbetit
Kushtet e rënda të jetës , varfëria , papunësia , mungesa e infrastrukturës, mungesa e kushteve të shkollimit , mungesa e kujdesit të nevojshëm mjekësor , shtypjet nga regjimet e ndryshme , janë vetëm disa nga shkaqet permanente të cilat që nga shekujt e largët e deri në ditët e sotme e detyruan djemurinë shqiptare që t’i braktisin familjet e tyre, shtëpitë, vendlindjen , atdheun dhe t’i marrin rrugët e botës në sy, pra rrugët e kurbetit të zi, me shpresë se atje do të gjejnë punë dhe kushte më të mira për jetesë , krahas popujve tjerë .
Pasojat e kësaj rruge të zezë kanë qenë dhe janë të pa parashikueshme për popullin, kombin dhe atdheun tonë .
Krijuesit gjenial popullor nuk kanë ndejë duarkryq as ndaj kësaj plage të pashërueshme shekullore të popullit tonë, andaj edhe për kurbetin janë thurë, kënduar dhe vazhdojnë të krijohen edhe sot me mijëra këngë të ndryshme , të cilat për kah vargjet e tyre poetike dhe vijat melodike padyshim se paraqesin në veti një botë shumë të dhimbshme dhe emocionale .
Njëra prej këngëve të këtij cikli , që llogaritet të jetë ndër më të vjetrat dhe që këndohet me të madhe edhe në ditët e sotme , është kënga me titull:
Kush ma i pari bani
Kush ma i pari bani ,
More djalë, gurbetin –
Kurrë Allahu , mos ia dhashtë
Atij selametin !
Tri ditë ymër kemi
Në këtë tokë madhështore ;
Edhe këto të mjerat
Në gurbet na i more !
Kur ma s’ pari dola –
Pa bukë më shkoi dita ;
Jabanxhi qillova ,
Kujt me i lypë nuk dita !
Borë e shi tuj ramun –
Në fushë m’ zuni nata ,
Pa kurrgja me u mluemun ,
Jastëk – gurin pata !
Kryet asht tuj m’ dhimtun ,
Kush ma fërkon ballin ?
Medet gurbetxhiut ,
Kush nuk ia di hallin !
- Këngët e sëmundjeve , apo dergjave
Vuajtjet e rënda , kushtet e vështira për jetesë , papunësia , varfëria , mungesa e mjekëve , barërave, mërzitjet e ndryshme shpirtërore , janë vetëm disa nga shkaktarët e viruseve dhe sëmundjeve të ndryshme , të cilat në shumicën e rasteve kanë përfunduar tragjikisht .
Ndër sëmundjet më të shpeshta të cilat përmenden përmes këngëve tona popullore , pa dyshim , ishte sëmundja e tuberkulozit e cila për kohët e kaluara ishte e pa shërueshme dhe fatale për njerëzit .
Për sëmundjet e ndryshme , tuberkulozin dhe dergjat tjera nëpër spitale të ndryshme brenda dhe jashtë vendit , janë krijuar e kënduar shumë e shumë këngë të ndryshme popullore .
Për ta ilustruar më së miri këtë kategori të krijimtarisë sonë popullore , ne i zgjodhëm dy këngë shumë karakteristike për të parë dhe mësuar se si i ka shprehur dhe përjetuar krijuesi gjenial popullor , sëmundjet e tilla mbi trupin dhe jetën e të rinjve tanë:
O krevet ty të raftë fundi
Me ditë nana , shokë , sa jam mërzitë ,
Në spital , oj nanë, më shkoi t’ ritë !
Më shkoi t’ ritë, oj nanë, më shkoi vera –
Tanë tuj pritë vizita te dera !
O, krevet , ty , të raftë fundi –
Që po bie e s’ po m’ merr gjumi !
Prita , prita , oj nanë, tej n’ ora dymdhetë ,
Mue n’vizitë , oj nanë, askush s’më erdh !
Shkova e rashë n’ atë t’ shkretin krevet –
Loti – lotin, oj nanë, s’ po ma pret !
O, krevet , ty, të raftë fundi –
Që po bie e s’ po m’ merr gjumi !
Qe tri javë, oj nanë, te shpija s’ jam kanë ,
M’ ka marrë malli me thirrë oj nanë !
Po m’ thonë shokët , oj nanë, po bien shi –
Jo , bre shokë, këta janë lotët e mi !
O, krevet , ty , të raftë fundi –
Që po bie e s’ po m’ merr gjumi !
O, kur i mbusha njizet vjet
Ah, kur i mbusha , oj nana ime ,
Oh, moj , njizet vjet –
Unë i mjeri, oj nana ime ,
Oh, moj , rashë n’ krevet !
Ah, rashë n’ krevet , oj nana ime ,
Oh, moj , rashë n’ jastak –
N’ dërrasë të zezë, oj nana ime ,
Une pshtyjsha gjak !
Ah, pshtyjsha gjak, oj nana ime ,
Oh, moj , gjak të zi !
Mu’ më thirrshin , oj nana ime ,
O, more veremli !
Ah, çka po m’ vyen , moj nana ime ,
Xhemperi me vija ?
Mu kalb trupi , oj nana ime ,
Oh , tuj marrë nekcija !
Ah, marrsha , marrsha , oj nana ime ,
Oh, moj , dhe vajtojsha ,
Dhimtë e trupit , oj nana ime ,
Oh, moj , i pushojsha !
13. Këngët e luftës
Në hambarin aq të begatshëm të folklorit tonë burimor muzikor , vend të posaçëm kanë zënë këngët e luftërave të ndryshme, luftëra këto të cilat popullin tonë e kanë përcjellë nëpër shekuj të tërë, në përpjekje për t’iu bërë rezistencë robëruesve dhe okupatorëve të trojeve tona etnike dhe me etje për ta fituar lirinë dhe pavarësinë për atdheun tonë .
Këngë të luftërave dhe luftëtarëve të spikatur për çlirimin e atdheut tonë, janë krijuar dhe kënduar nëpër shumë shekuj dhe ato vazhdojnë që të krijohen e këndohen edhe në ditët e sotme .
Në mesin e mijëra këngëve të këtij cikli, për këtë studim e zgjodhëm këngën e një trimi dhe luftëtari të paepur gjakovar :
Rexhep Gërçari
Qatje poshtë , more , te mullini –
Luftë po banë , ai Rexhep trimi !
Luftë po banë , ai Rexhep trimi –
Prej gojës na i dilte tymi !
Qatje poshtë, more , në Gërçarë –
Luftë po banë me pashallarë !
O , Rexhep i çikës –o,
Porsi yll i dritës –o !
Të mërkurën thirri tellalli –
Se n’ mesditë na u mbyll pazari !
Se n’ mesditë na u mbyll pazari –
Asht rrethu’ Rexhep Gërçari !
Në Çabrat , more, kush lufton ?
Ky Rexhepi me nizamë !
O, Rexhepi i lokes – o,
Nam na i le Gjakovës – o!
- 14. Këngët e vdekjes
Pas të gjitha përpjekjeve dhe krajatave të jetës , vuajtjeve, gëzimeve, hidhërimeve , sukseseve , punës, luftërave , kurbetit , sëmundjeve …më në fund jeta e njeriut përfundon me vdekje , si proces i pashmangshëm i kësaj bote .
Edhe për këtë proces të dhimbshëm natyror , krijuesit gjenial popullor mbi trojet tona kanë thurë e kënduar këngë të riteve të vdekjes me vargje poetike e melodi shumë rrëqethëse, përmes të cilave janë munduar që sado pak t’ua lehtësojnë dhembjet dhe mallin për njerëzit e larguar nga kjo botë dhe me qëllim që ata ndonjëherë të rikujtohen së paku përmes këngëve .
Nga cikli i këngëve të vdekjeve , kësaj radhe i shkëputëm vetëm dy prej tyre . Njërën e zgjodhëm sa për të parë se si vuan njeriu për humbjen e të dashurës së vet dhe tjetrën e zgjodhëm sa për të parë se si vuan fëmija në rastin kur dheu i zi ia mbulon nënën e tij , të cilën nuk do ta shoh më kurrë për jetë !
Është shumë interesante se këto dy këngë, përveç që posedojnë vlera shumë të larta poetike , ato ngërthejnë në veti melodi dhe ritme aq të trishtueshme , sa njeriu mjafton që vetëm t’i lexojë dhe dëgjojë me vëmendje dhe të përjetojë dhembje shpirtërore ndoshta krahas me protagonistët e këtyre këngëve !
Hypi hoxha në minare
Hypi hoxha në minare –
Dil e vetni kush ka vdekë ?
Paska vdekë ni vajzë mahalle ,
Bash ajo qi mue m’ ka deshtë !
Bjermi nanë, teshat e zeza ,
Bjermi nanë, se du’ me i veshë !
Du’ me i veshë , me dalë te dera
E me kajtë me faculetë !
Po veton , po murmuron ,
Aty nisi me ra shi …
T’ isha zog qi fluturoj –
T’ shkoj t’ ia shoh dy sytë e zi !
Këqyr bre babë, n’ qato qitape ,
Këqyr bre babë , se ke sevap !
Amanet ia kam lanë nanës –
Me na i ba vorret me i krah !
Ke varri i nënës
Një zë mu duk se e ndjeva –
Më tha se kënd nuk ke !
Atëherë n’ atë botë u ktheva
E qava edhe ‘i herë !
O, verë , verë e bekuar ,
Ç’ më thave n’ ditë ma t’ mirë !
Ç’ më shove n’ jetë ma t’ lumtur
E mua më le n’ errësirë !
A del për mua ma vera ,
A zbardhë për mua ma dritë ,
Apo kjo zemër mjera
Më kot është duke pritë ?!
E lypa , por s’e gjeta ,
E kërkova edhe ‘i herë ,
M’ ka lodhë, m’ ka tretë vetmia ,
O, nëna ku m’ ka mbetë ?!
E lypa në çdo vend ,
E s’ lash askënd pa pvetë ,
Një zë na varri m’ thirrte –
O, nëna ty , t’ ka vdekë !
Do t’ vishem në të zeza ,
Do t’ shkoj në manastir ,
Do t’ bëhem porsi murgu ,
Do t’ qajë për fatin tim !
Një zë mu duk se e ndjeva –
Më tha se kënd nuk ke !
Atëherë n’ atë botë u ktheva
E qava edhe ‘i herë !
- 15. Këngët e vajtimit
Rrugëtimi i jetës nëpër krahët e këngës , përfundon pikërisht me ciklin e këngëve të vajtimit . Edhe këtë cikël të këngëve e gjejmë shumë të zhvilluar nëpër fondet e trashëgimisë kulturore të folklorit tonë muzikor .
Këngët e vajtimit mund t’i kushtohen cilit do njeri, apo personalitet që do të ndahet nga bota e të gjallëve, qoftë ai person mashkull , apo femër .
Kryesisht , këngët e vajtimit i thurin aty për aty dhe i këndojnë gratë e moshuara gjatë riteve të vdekjes e të varrimit të personit që ka ndërruar jetë .
Gratë të cilat merren me thurjen dhe këndimin e vajtimeve popullore quhen “Vajtore” dhe ato jo rrallë, angazhohen edhe jashtë rrethit të tyre familjarë për t’i bërë vajtime dikujt .
Në disa treva dhe krahina shqiptare ku dominon besimi islam , nuk lejohen dhe nuk preferohen vajtime të tilla .
Shumë rrallë ndodhë që këngë të vajtimit të thurin e të këndojnë këngëtarët e gjinisë mashkullore .
Ndër ciklin e këngëve të vajtimit , si kryevepër mbi të gjitha vajtimet , pa dyshim se është “Vajtimi i Avdi Hysës”, vajtim ky , i thurur me mjeshtri brilante nga poeti i madh kombëtarë At Gjergj Fishta , i cili këtë vajtim e ka publikua përmes kryeveprës së tij , me titull :”Lahuta e Malcisë”.
Këtë vajtim të motrës së Avdisë , mendoj se nuk ka njeri mbi trojet shqiptare që di të këndojë e që nuk e ka në repertor edhe këtë vajtim historik e shumë tragjik !
Vajtimi i Avdisë
Fort po nget capi i Vraninës ,
Fort po e ndjek cubi i Cetinës ,
Fort po kjanë nji e bija e Turkinës :
Fort po kjanë e fort po fshanë ,
Dekun n’ vig kah sheh të vëllanë :
-Kur ka dalë qaj hylli i dritës ,
O vëllau i em , o vëlla !
Mbi ato suka t’ Podgoricës ,
O vëllau i em , o vëlla !
Ti m’ ia vune pushkën krahit,
O vëllau i em , o vëlla !
Edhe m’ dole n’ derë të vathit ,
O vëllau i em, o vëlla !
E m’ ia lëshove zanin skjapit ,
O vëllau i em , o vëlla !
Me i lëshue podit e livadhit ,
O vëllau i em , o vëlla !
Me i lëshue m’ ujë – m’ atë ujë t’ Moraçës ,
O vëllau i em, o vëlla !
Me i mrizue ke ai lisi i rrashit ,
O vëllau i em , o vëlla !
Qyqja motra tue t’ kundrue ,
O vëllau i em, o vëlla !
Porsi lis me degë prarue ,
O vëlla i em, o vëlla !
Lis me maje të lulëzue ,
O vëllau i em, o vëlla !
Rrite e mjera tue mendue ,
O vëllau i em, o vëlla !
Se me ç’ vashë ty me t’ fejue ,
O vëllau i em, o vëlla !
Por qe Vuloja , ‘i drangue ,
O vëllau i em, o vëlla !
Me tokë t’ zezë ty t’ ka martue ,
O vëllau i em, o vëlla !
Armë e petka tue t’ shkretnue ,
O vëllau i em, o vëlla !
Nanë e motër tue t’ zezue ,
O vëllau i em, o vëlla !
T’ zezat qyqe tash këndojnë ,
O vëllau i em , o vëlla !
Nanë e motër t’u ndihmojnë,
O vëllau i em, o vëlla !
Pse ma udhë për ty s’ kundrojnë,
O vëllau i em, o vëlla !
Tash këndon nji zog i zi ,
O vëllau i em, o vëlla !
Kah t’ flut’rojë nëpër Shqipni,
O vëllau i em, o vëlla !
Kurrë këtë punë unë s’e kam ndi’ ,
O vëllau i em, o vëlla !
Se ka mbetë kund gjak pa u kthye,
O vëllau i em, o vëlla !
A me pare ase me krye ,
O vëllau i em, o vëlla !
Veç ka mbetë njaj gjaku i Avdisë ,
O vëllau i em, o vëlla !
…………………………………………………….
Pra, në bazë të gjithë asaj që u tha deri këtu dhe në bazë te të gjitha ilustrimeve me shembuj konkret , u pa se jeta e njeriut lind me këngë, zhvillohet dhe rritet me këngë dhe përfundon me këngë .
