Shkruan: Shefqet DIBRANI
Leksikoni i krijuesve shqiptarë që jetuan apo jetojnë në Zvicër, është një përpjekje për t’i sjellë letërsisë shqipe një vepër me të dhëna për shkrimtarët shqiptarë që ndërtuan individualitetin krijues në këtë vend. Kështu plotësohet një zbrazëtirë e shënimeve biografike dhe bibliografike, padyshim e para e këtij lloji për autorët shqiptarë në Zvicër. Andaj, edhe përpjekjet për hartimin e tij janë sfiduese dhe të mundimshme. Por për të materializuar idenë, ne kemi marrë për shqyrtim një numër të caktuar veprash të kësaj natyre, duke u përqendruar kryesisht tek vepra e Hasan Hasanit “LEKSIKONI I SHKRIMTARËVE SHQIPTARË 1501 – 2001”, që ishte si një tabelë rrëfimi për të konceptuar punën tonë. Po ashtu, kemi marrë edhe shënime të caktuara nga Enciklopedia e Lirë “Wikepedia”, nga rrjete sociale të internetit, si dhe nga disa libra të cilët kanë shënime të kësaj natyre. Sa do që tendenca jonë ishte këmbëngulëse për regjistrimin e gjithë autorëve shqiptarë që jetuan ose jetojnë në Zvicër, megjithatë, ne nuk kemi arritur ta shterojmë këtë përpjekje.
Në leksikon janë përfshirë pa paragjykime, të gjithë autorët shqiptarë që kanë publikuar në shqip gjatë qëndrimit të tyre në Zvicër. Fillimisht, kemi menduar të ndalemi vetëm tek të dhënat biografike dhe bibliografike, por me insistimin e bashkautorit, profesor Besnik Camaj, vendosëm që çdo autori t’i bashkëngjisim edhe diçka nga krijimtaria e tyre (prozë, poezi, apo ndonjë fotografi të ndonjë punimi artistik). Radhitja e autorëve është sipas alfabetit.
Ky Leksikon përfshin të gjithë autorët për të cilët ne kemi arritur të gjejmë shënime. Të vetëdijshëm për rëndësinë dhe saktësinë e të dhënave, janë shfrytëzuar rrjetet sociale. Me pjesën dërmuese të krijuesve që jetojnë në Zvicër, kemi komunikuar drejtpërdrejt në mënyrë që shënimet e tyre të dalin sa më të plota dhe sa më të sakta. Por jo gjithmonë synimet mund të realizohen sipas planit dhe dinamikës, pasi një pjesë e konsideruar e autorëve kanë qenë në gjendje të bisedojnë me orë të tëra ose të dërgojnë me dhjetëra shkresa duke e hiperbolizuar punën e tyre pa qenë në gjendje të plotësojnë një shënim të thjeshtë, i cili do të na lehtësonte punën tonë në përpilimin e kësaj materieje. Ne si autorë ishim përcaktuar që ta përpilonim këtë vepër mbi bazën e kriterit “autorët duhet ta kenë së paku një vepër të botuar dhe atë në kohën kur kanë jetuar apo jetojnë në Zvicër”.
Me vetëdije i jemi shmangur vlerësimit letrar e artistik pasi ne nuk kishim qëllime përjashtuese. Ne kemi bërë disa herë ftesa përmes shumë mediave elektronike dhe sociale, sepse nuk kishin qëllime përjashtuese, por shprehim edhe keqardhje nëse në mungesë të informacioneve mbetet ndonjë autor apo autore jashtë këtij projekti.
Duke i mbetur besnik synimit të mirë, në fund kemi shtuar edhe rubrikën “Shtojcë”, në të cilën kemi përmendur një duzinë emrash e autorësh, të cilët me prezencën e tyre në Zvicër, qoftë me ndonjë promovim libri, ndonjë seminar apo konferencë, ishin pjesë e jetës kulturore shqiptare në Zvicër. Në këtë “Shtojcë” ne jemi të vetëdijshëm se nuk janë përmendur të gjithë autorët, por ne bëmë atë që mundëm dhe atë që ditëm, duke shpresuar se ndonjë autor tjetër do të arrijë në mënyrë më të përmbledhur për ta pasqyruar këtë realitet edhe në këtë plan.
Zvicra, përveç historisë së vet të bujshme, ka qenë një vend tërheqës edhe për shkrimtarët dhe artistët shqiptarë. Jo vetëm pas Luftës së Dytë Botërore, por edhe shumë më herët (atëherë kur ndodhnin lëvizje të mëdha shoqërore e politike në vendin tonë), në Zvicër kanë jetuar me vite të tëra personalitete të njohura shqiptare.
Të asaj plejade janë:
Andon Zako Çajupi (1866 – 1930),
Elena Gjika – Dora d’Istria (1828 – 1888),
Faik Konica (1875 – 1942),
Lazër Shantoja (1892 – 1945),
Mid’hat bej Frashëri (1880 – 1949),
Nikollë Kaçorri (1862 – 1917),
Tajar Zavalani, (1903 –1966)
Për autorët e theksuar më sipër, shënimet më të kompletuara gjenden brenda librit, por në këtë plan kemi një armatë tjetër të personaliteteve letrare e politike të kohës, veprimtaria e të cilëve lidhet drejtpërdrejt me Zvicrën dhe me Lëvizjet e mëdha Kombëtare Shqiptare që kanë ndodhur nëpër kohëra.
Dervish Hima (1875 – 1928). U lind me emrin Ibrahim Mehmet Naxhi në Ohër më 1875, veprimtar atdhetar dhe publicist i Rilindjes Kombëtare, organizator i Kongresit të Bukureshtit, pjesëmarrës në Kongre-sin e Napolit, botues i gazetës “Arnautlluk” në Stamboll e më pas “Albania” në Zvicër.
Eric Skanderbeg Margolis (Eric S. Margolis) ka lindur në Nju Jork më 4 shkurt 1943. Është i biri i Nexhmije Zaimit me origjinë nga Libohova. Babai i tij thuhet se ishte hebre. Ai ndoqi shkollën e muzikës në Nju Jork e më pas shkollën ndërkombëtare si dhe universitetin i mbaroi në Gjenevë të Zvicrës.
Fan S. Noli, më 27 korrik 1919, u emërua peshkop i Kishës Ortodokse Shqiptare në Amerikë, që tashmë ishte dioqezë e pavarur. Një vit më pas, duke e pasur parasysh vlerën e Nolit si udhëheqës politik e fetar i bashkësisë shqiptare dhe si shkrimtar, orator dhe komentator politik i talentuar, u zgjodh kryetar i delegacionit shqiptar në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë, ku arriti ta anëtarësonte Shqipërinë më 17 dhjetor 1920.
Faruku i Egjiptit ose Faruku I (1920 – 1965), ka vepruar në Zvicër, por shënime për të nuk janë aq të kompletuara.
Dr. Krist Maloki (1900 –1972), është njëri ndër mendimtarët më të mprehtë të viteve 1930 – 1945, i lindur në Prizren të Kosovës, ishte bashkë-punëtor i “Enciklopedisë së Gruas në Zvicër”, (botimi në gjuhën gjermane), ku ai shtjellon me sukses problemin e gruas shqiptare.
Leka Zogu I, gjatë viteve 1955 – 1956, është shkolluar në Olten të Zvicrës.
Naim Frashëri, poeti ynë kombëtar në vitin 1876, rreth 6 muaj ka qëndruar për shërim në Banjat e njohura të Badenit në Zvicër.
Pandeli Cale (1874 – 1923), ishte një nga nënshkruesit e Deklaratës së Pavarësisë së Shqipërisë. Ai ka lindur në Korçë më 1874. Pandeli Cale është një atdhetar i njohur për kontributet e tij në shërbim të Shqipërisë dhe shqiptarëve, kurse vitet e Luftës së Parë Botërore i kalon në Zvicër dhe vende të tjera si në Ukrainë, Bullgari, Francë, kurse në vitin 1919 është kthyer në atdhe. Në vitin 1920, Pandeli Cale zgjidhet Prefekt i Korçës, kurse në shkurt të vitit 1921 është zgjedhur deputet në të parin parlament shqiptar. Sali Nivica, (1890 –1920), i lindur në Rexhin të Kurveleshit të Sipërm rrethi i Tepelenës. Ishte publicist, patriot, politikan e shkrimtar i njohur. Ai, gjatë vitit 1919 – 1920, përveç Francës, Italisë dhe Amerikës, shpërndau gazetën “Populli” edhe në Zvicër, në mbrojtje të pavarësisë e të tërësisë territoriale të shtetit të ri shqiptar, që u shprehën hapur edhe në Konferencën e Paqes në Paris. Sali Nivica u vra në Shkodër.
Shefqet bej Vërlaci (1877 – 1946), ka qenë pronar tokash (një feudal), politikan, kryeministër i shtetit shqiptar, senator gjatë periudhës kur Shqipëria qe Republikë 1925 – 1928. Ai ka vdekur më 21 qershor 1946 në Zürich të Zvicrës.
Xhuzepe Gangle (Giuseppe Gangle: 1898 – 1978), shkrimtar arbë-resh, ka dhënë ndihmesë për kulturën shqiptare dhe sidomos ai është i njohur për ndihmesën e tij në organizimin e shkollës në gjuhën retoromane në kantonin Garbünden.
Po ashtu në Zvicër kanë jetuar ose kanë vepruar më gjatë apo përkohësisht edhe: Ali Këlcyra, Gjergj Kokali, Dom Gjon Bisaku, Ismail Qemali, Leonik Tomeo, Dom Luigj Gashi, Mustafa Kruja, Sami Frashëri, Dom Shtjefën Kurti, Visar Dodoni etj.
Shënime të tjera na përafrojnë me familjen e Dhamallarëve, familje tregtare e pasur në zë nga Frashëri. Nga kjo familje u shqua Gaqo Adhamidhi, ose Gjergj Adhamidhi bej Frashëri (1854 – 1939), doktor në mjekësi i Universitetit të Lozanës (Lausanne). Ai bëri të njohur identitetin pellazgjik të shqiptarëve nëpërmjet një punimi të famshëm, kurse më vonë është marrë me hapjen e shkollave shqipe për diasporën në Zvicër.
Vitet e ‘80-ta na i rikujtojnë veprimtarët Jusuf Gërvalla dhe Enver Hadri, të cilët kanë qenë pjesë e aktiviteteve patriotike në Zvicër. Ndërsa shënime të shumta ka për profesor universitar, shkencëtar dhe personalitete të shquara që kanë bërë karrierë akademike mjaft të suksesshme, siç ka qenë rasti edhe me piktorin
Disa nga emrat e theksuar më lart, nuk i përkasin fushës së letërsisë apo arteve, por i theksuam për ta tërhequr vëmendjen e institucioneve përkatëse për mundësinë e hartimit të një libri Enciklopedik, i cili mund t’i përfshijë të gjitha personalitetet që me punën e tyre kanë lënë gjurmë dhe njëkohësisht e kanë nderuar edhe vendin tonë. siç janë profesorët, magji-strat e doktorët e shkencave etj. Gjithsesi ka vend për hulumtime të reja në këtë drejtim, si pjesë e projekteve universitare (tema doktoratash, punime akademike).
Ne shpresojmë që kjo nismë do të mirëpritet dhe do t’u shërbejë atyre që merren me këto hulumtime. Sigurisht me kalimin e kohës do të plotësohet edhe më shumë dhe pse mos të jetë pjesë e një “ENCIKLOPEDIE”, që flet për njerëzit e artit, të kulturës, të dijes e shkencës të cilët ndër shekuj kanë jetuar në Zvicër dhe vende të tjera të globit tokësor.
